Łamliwość podstawy źdźbła zbóż

Jest to najgroźniejsza choroba podstawy źdźbła zbóż. Występuje na pszenicy ozimej, jęczmieniu, życie, pszenżycie. Najmniej podatny na porażenie jest owies. Pojawia się we wszystkich rejonach uprawy zbóż, szczególnie tam gdzie są łagodne i wilgotne zimy oraz chłodne wiosny. Łamliwość podstawy źdźbła zbóż ma największe znaczenie na zbożach ozimych. Zboża jare są mniej narażone na porażenie. Spowodowane jest to krótszym okresem, w którym może nastąpić infekcja. Sprawcą łamliwości podstawy źdźbła zbóż jest grzyb Tapesia yallundae (stadium doskonałe). Stadium konidialne to Pseudocercosporella herpotrichoides, w obrębie którego wyróżniamy dwa typy wzrostowe grzyba:

- Ramulispora herpotrichoides var. acuformis (typ R – żytnie). Typ R zasiedla komórki i tkanki naczyniowe, które są odpowiedzialne za transport wody i składników pokarmowych. Wolno przerasta je i ogranicza transport składników pokarmowych do rozwijającego się kłosa. Powoduje ograniczenie wzrostu rośliny poprzez powolny jej rozwój. Łamliwość podstawy źdźbła zbóż typu R nazwano cichym zabójcą zbóż, w wyniku dużych strat ziarna.
- Ramulispora herpotrichoides var. herpotrichoides (typ W – pszeniczne). Typ W zasiedla przestrzeń międzykomórkową w tkance źdźbła zbóż. Mimo szybkiego tempa rozwoju grzybni, typ W powoduje mniejsze straty plonu, ponieważ odżywia się pasożytniczo tylko w komórkach miękiszu źdźbła.

Typy te różnią się cechami morfologicznymi, barwą, tempem wzrostu kolonii na pożywce oraz skłonnością do zarodnikowania. Typ R można rozróżnić od typu W przeprowadzając bardzo wrażliwy test PCR, który pozwala wychwycić różnice występujące w budowie DNA obydwu typów. Test ten przeprowadzony w fazie BBCH30 pozwala określić typ grzyba przed wystąpieniem objawów. Wynik analizy pomaga w podjęciu decyzji dotyczącej wykonania zabiegu oraz doborze właściwego fungicydu. Typ R ma większy negatywny wpływ niż typ W na plon, siłę źdźbła i masę tysiąca ziaren. Typ R jest trudniejszy do oceny i trudniejszy do zwalczenia.

Grzyb może żyć w glebie przez kilka lat jako saprotrof. W intensywnej uprawie zbóż łamliwość podstawy źdźbła zbóż jest uważana za chorobę o dużej szkodliwości (głównie w uprawie pszenicy). Straty plonu mogą wynosić od 15 do 30%. Próg szkodliwości dla pszenicy w fazie krzewienia oraz 1,2 kolanka to od 20 do 25% chorych roślin. Choroba powoduje spadek ilości oraz masy ziarna. Przy silnym porażeniu może nie dochodzić nawet do tworzenia się ziarna lub powstaje ziarno słabo wykształcone.

Objawy:
Pierwsze objawy, które są trudne do rozpoznania mogą wystąpić już jesienią na młodych roślinach. Pojawiają się pod koniec krzewienia i na początku strzelania w źdźbło. Początkowo na zewnętrznych pochwach liściowych występują bursztynowo-brunatne, wydłużone nekrozy. W efekcie, w okresie zimy ginie część porażonych siewek. Może to prowadzić do przerzedzenia roślin na plantacji. Porażone rośliny krzewią się słabo. W okresie wegetacji grzyb z pochew liściowych przedostaje się na podstawy źdźbła. Wyraźne objawy chorobowe pojawiają się w fazie strzelania w źdźbło, a często dopiero w fazie kłoszenia. Na pochwach liściowych, a później na dolnych międzywęźlach źdźbła, tworzą się owalne, wydłużone, jasnobrunatne plamy (medalionowe), z ciemnobrunatną, rozmytą obwódką. Środkowa część plam jest jasnoszara. Plamy bez ostrego odgraniczenia przechodzą w zdrową tkankę. W zależności od stopnia porażenia plamy występują pojedynczo lub mogą łączyć się ze sobą obejmując cały obwód pędu. W centralnej części plam widoczne są ciemne punkty, sploty grzybni. Na obszarze plam, w źdźble tworzy się watowata grzybnia. W efekcie podstawa źdźbła próchnieje i źdźbła łamią się. W miejscach plam tkanki rośliny murszeją i zasychają co przyczynia się do utrudnionego przewodzenia wody i składników pokarmowych. Chore rośliny przedwcześnie dojrzewają, a ich kłosy bieleją. Powoduje to słabe wykształcenie ziarna. Przy silnym porażeniu źdźbła łamią się w różnych kierunkach i wylegają. Czasami wyleganie jest znaczne. Choroba może być mylona z ostrą plamistością oczkową powodowaną przez Rhizoctonia spp. W przeciwieństwie do pleśni śniegowej łamliwość nie występuje placami, lecz opanowuje łany na większej powierzchni. Objawy choroby najlepiej widać tuż przed dojrzewaniem zbóż.

Źródłem infekcji są głównie resztki pożniwne, samosiewy roślin zbożowych i niektóre trawy, przez które patogen przenosi się na następny rok. Grzybnia powstaje w miejscu plam; żyje w źdźbłach aż do rozłożenia się słomy. Na grzybni tworzą się zarodniki konidialne, które są przyczyną infekcji. Zakażają one siewki zboża tuż nad ziemią, nie uszkadzając korzeni. Tworzące się na ściernisku owocniki stadium workowego (apotecja) nie mają dużego znaczenia w rozwoju choroby. Temperatura optymalna dla zarodnikowania wynosi od 2 do 4°C, a dla infekcji od 8 do 10°C i duża wilgotność powietrza. Czas rozwoju infekcji w temperaturze 10°C wynosi 15 godzin. Konidia mogą zarażać rośliny przez całą jesień. W miejscach infekcji po 3, 4 tygodniach inkubacji na pochwach liściowych można zauważyć brunatne i wodniste nekrozy, które powiększając się przypominają medaliony. W miejscu plam pusta przestrzeń wypełnia się zbitym splotem szarych strzępek. Na plamach w krótkim czasie pojawiają się zarodniki. Rozwojowi choroby sprzyjają dobre gleby, gęste łany, wczesny i głęboki siew jesienią, częsta uprawa zbóż na tym samym polu, ciepła i wilgotna jesień, łagodne zimy, chłodna i wilgotna wiosna. Szkodliwość zwiększa susza na początku lata. Silne porażenie roślin obserwuje się na glebach ciężkich, charakteryzujące się wysokim poziomem wód gruntowych, niskim pH i wysokiej zawartości próchnicy. 

Zapobieganie:
Ochrona polega na:
- stosowaniu właściwego płodozmianu – ograniczanie nadmiernego udziału zbóż i rotacja w uprawie zbóż
- stosowaniu częstszej uprawy w płodozmianie zbóż jarych niż ozimych
- prawidłowej agrotechnice czyli stosowaniu terminowej podorywki i dokładnej orki – niszczą źródła infekcji
- dokładnym przyoraniu resztek pożniwnych gatunku przedplonowego
- stosowaniu późnego terminu siewu – co ogranicza infekcję jesienią
- starannym przygotowaniu gleby do siewu
- stosowaniu doczyszczonego, zdrowego i prawidłowo zaprawionego materiału siewnego
- opryskiwaniu roślin w fazie jednego, dwóch kolanek fungicydami systemicznymi, zawierającymi związki benzimidazolowe. Dobrą skutecznością charakteryzują się też preparaty zawierające  prochloraz. Zabieg opryskiwania należy wykonywać, gdy porażenie przekroczy próg szkodliwości (BBCH 29-32 od 20 do 25% chorych roślin)
- uprawianiu odmian tolerancyjnych lub o małej podatności na chorobę; zgodnie z ich rejonizacją
- stosowaniu środków skracających źdźbło (retardanty) – przyczyniają się one do zmniejszenia niebezpieczeństwa wylegania
- ocenie zagrożenia plantacji.