Rdza źdźbłowa zbóż

Puccinia graminis

Rdza źdźbłowa zbóż jest jedną z najgroźniejszych chorób zbóż. Występuje praktycznie na wszystkich gatunkach zbóż i na około 300 gatunkach dziko rosnących traw oraz na trawach ozdobnych. Rdza źdźbłowa wywołana jest przez grzyba Puccinia graminis Pers., który jest pasożytem bezwzględnym, należącym do gromady Basidiomycota – podstawczaki. Patogen powodujący rdzę źdźbłową jest dwudomowy – poraża dwie grupy gospodarzy. Rozwój rdzy źdźbłowej zbóż jest złożony i obejmuje kilka etapów. Żywicielami głównymi są zboża i trawy, a żywicielami pośrednimi są berberys pospolity i mahonia pospolita. Największą odporność na chorobę wykazuje pszenżyto, natomiast największe szkody wyrządza w uprawie pszenicy. Duże nasilenie choroby w fazie kwitnienia powoduje największe straty, prowadzące nawet do zamierania roślin przed wykształceniem się ziarna. W czasie epidemii straty ilości i jakości plonu mogą dochodzić nawet od 50 do 80%.

 W obrębie gatunku Puccinia graminis zostało wyodrębnionych 9 form wyspecjalizowanych, z których 3 występują na zbożach:
Puccinia graminis f. sp. tritici – pszenica, jęczmień
Puccinia graminis f. sp. secalis – żyto
Puccinia graminis f. sp. avenae – owies.

Objawy:
Objawy rdzy źdźbłowej występują na zbożach i trawach oraz na mahonii i berberysie. W przypadku zbóż i traw porażone są źdźbła i pochwy liściowe. Niekiedy, w przypadku masowego występowania choroby porażone są także inne części nadziemne roślin. W największym nasileniu patogen występuje na źdźbłach. Na przełomie czerwca i lipca na porażonych częściach roślin pojawiają się rdzawe, wąskie, podłużne, lekko kreskowate (rdza kreskowa), poduszeczkowate skupienia zarodników – uredinia. Po kilku dniach patogen powoduje silne pękanie skórki w miejscach wzniesień (uredinia) i odsłania rdzawobrunatne, pylące poduszeczki (uredinia z urediniosporami). W momencie zamierania rośliny (żółknięcie i zasychanie porażonych fragmentów roślin) między rdzawymi urediniami pojawiają się czarne, ciemnobrunatne skupienia zarodników – telia. Są one bardzo podobne w kształcie do poprzedniego stadium zarodnikowania. Uredinia i telia utworzone są przez skupienia zarodników letnich (koloru rdzawego) i zarodników jesiennych o charakterze przetrwalnikowym (koloru czarnego).

Objawy na drugim żywicielu – berberysie pospolitym i mahonii pospolitej są bardzo wyraźne i charakterystyczne. Pojawiają się wczesną wiosną na młodych rozwijających się roślinach. Początkowo (w maju) pojawiają się na górnej stronie blaszki liściowej w postaci ceglastobrązowych plam o średnicy od 2 do 5 mm. W środkowej części tych plam powstają czarne, czasami łączące się punkciki, które zwane są spermogoniami. Troszkę później w tych samych miejscach, zwykle tylko na dolnej stronie liści pojawiają się żółtopomarańczowe skupienia ecjów. Mają one kształt kubeczkowaty.  Skupienia ecjów są podobne wielkością do plam na górnej stronie liści; obserwowane bez powiększenia przypominają złoża jaj owadów.

Źródłem infekcji są teliospory (zarodniki przetrwalnikowe), które zimują na resztkach pożniwnych w ziemi, na ściernisku oraz na chwastach z rodziny traw. Teliospory tworzą się pod koniec okresu dojrzewania zbóż. Na wiosnę infekcji berberysu i mahonii dokonują zarodniki podstawkowe (bazydiospory), tworzące się na podstawach wyrastających z teliospor. Bazydiospory przeniesione są na młode liście żywicieli pośrednich przez wiatr i rozpoczynają na ich górnej stronie rozwój spermogoniów. Zboża i trawy infekowane są przez ecjospory, które tworzą się w żółtopomarańczowych ecjach. Wiosną strzępki grzybni przerastają dolną stronę liści żywicieli pośrednich i wykształcają ecja, w których powstają kuliste ecjospory. Ich ściana pokryta jest bardzo delikatnymi brodawkami. Są one przez wiatr przenoszone na zboża i trawy, gdzie kiełkują i wrastają w tkanki źdźbeł. Powodują ich infekcję, w wyniku której początkowo powstają brązowe skupienia urediniospor. Urediniospory służą do rozprzestrzeniania się choroby w łanie zbóż. Są one cienkościenne, jednokomórkowe, elipsoidalne, a później grubościenne, buławkowate, dwukomórkowe i z fragmentem strzępki grzybniowej teliospory. Zarodniki te mają charakter propagacyjny, ponieważ zaraz po wykształceniu się są zdolne wywoływać nowe infekcje. Grzyb charakteryzuje się zdolnością niezwykle szybkiego rozprzestrzeniania się. Jego rozwojowi  sprzyjają umiarkowane temperatury od 12 do 23 oC i wysoka wilgotność powietrza (około 100%). Zakażeniu rdzą źdźbłową zbóż sprzyja obecność w sąsiedztwie łanu berberysu lub mahonii (odległość mniejsza od 200 m) oraz wysokie nawożenie azotem.

Zapobieganie:
Ochrona polega na:
- dokładnym przyorywaniu resztek pożniwnych (żeby zniszczyć teliospory) oraz niszczeniu samosiewów
- starannym przygotowaniu gleby do siewu, głęboka orka
- terminowym stosowaniu podorywek i orek przykrywających pozostające po zbiorze fragmenty porażonych roślin
- niszczeniu żywicieli ubocznych grzyba – chwastów takich jak: perz właściwy i owies głuchy, co ogranicza występowanie choroby
- unikaniu przenawożenia azotem
- unikaniu zbyt gęstego siewu
- zwiększeniu dawek nawozów fosforowych i potasowych
- usuwanie żywicieli pośrednich rosnących w najbliższym sąsiedztwie upraw do 300 metrów (berberys, mahonia)
- uprawianiu odmian odpornych o podwyższonej odporności na patogena
- doborze odpowiednich, odpornych odmian – mniej podatnych na porażenie
- stosowaniu kwalifikowanego, zdrowego materiału siewnego
- prawidłowym zaprawianiu materiału siewnego
- wczesnym siewie, który powoduje szybszy rozwój zbóż i utrudnia zakażenie roślin przez ecjospory
- prawidłowym nawożeniu
- stosowaniu oprysków fungicydami zaraz po wykłoszeniu
- wykonywaniu zabiegu opryskiwania roślin w momencie, gdy porażenie przekroczy próg szkodliwości (BBCH 21-28 od 10 do 15% liści z objawami, BBCH 30-39 10% roślin z objawami i BBCH 51-59 objawy porażenia na liściu flagowym i podflagowym).

Środki ochrony roślin