Żmijowiec zwyczajny

Gatunek rośliny z rodziny ogórecznikowatych. Swoją nazwę zawdzięcza wystającym z korony pręcikom, przypominającym język żmii, oraz temu, że w przeszłości używany był przeciw ukąszeniom żmii. Występuje w Europie i Azji. W polskiej florze archeofit dość pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich.

Morfologia

Łodyga
Wzniesiona, gruba, o wysokości 30-100 cm. Cała pokryta jest krótkimi włoskami, ponadto ciemnoczerwonymi brodawkami, na których wyrastają szorstkie i kłujące włoski.

Liście
Lancetowate, szorstko owłosione i o zaostrzonych końcach, całobrzegie. Liście odziomkowe mają nasady zwężające się w ogonek, liście górne są siedzące.

Kwiaty
Zebrane w kwiatostany typu skrętek wyrastające w kątach liści. Najpierw purpurowe, później niebieskie, o lejkowatym kształcie i długości 15-20 mm. 4 lancetowate i zaostrzone działki kielicha, zrosłe tylko nieco w samej nasadzie, rosną również po przekwitnięciu kwiatu. Płatki korony zrosłe w krótszą od kielicha rurkę, górą rozchylające się niesymetrycznymi wargami (korona prawie dwuwargowa). Słupek z długą szyjką i rozdwojonym czerwonym znamieniem, 4 czerwone pręciki z pałeczkowatymi pylnikami oraz jeden niższy. Słupek i pręciki wystają z korony.

Owoc
Rozłupnia rozpadająca się na cztery ciemnobrunatne rozłupki. Mają one ząbkowane kanty, a ich powierzchnia jest pokryta brodawkami.

Korzeń
Zgrubiały, wrzecionowatego lub burakowatego kształtu, o ciemnobrunatnym kolorze.

Roślina dwuletnia, ciepłolubny hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do października, kwiaty zapylane są przez błonkówki. Przystosowaniami zapobiegającymi samozapyleniu są: przedsłupność oraz różna długość słupka i pręcików (słupek jest wyższy). Roślina miododajna. Siedlisko: suche wzgórza, miejsca kamieniste, miejsca ruderalne – na glebach lekkich, piaszczystych lub kamienistych. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Echio-Melilotetum. Roślina trująca. Zawiera trujące alkaloidy i nie jest zjadana przez zwierzęta. W produktach suchej destylacji występuje 28% tlenku wapnia, 26% krzemionki i 25% soli potasowych[6]. Liczba chromosomów 2n=32. Barwa kwiatów zależy od stopnia kwasowości soku komórkowego; w młodych kwiatach jest on kwaśny, co nadaje im czerwoną barwę, w dojrzałych kwiatach jest obojętny lub zasadowy, co nadaje kwiatom niebieską barwę.

Jest rośliną żywicielską larw motyla rusałki osetnik.

Zastosowanie

Bywa uprawiany jako roślina ozdobna. Najlepiej prezentuje się na mieszanych rabatach kwiatowych. Oprócz typowej formy uprawiane są odmiany o kwiatach białych, różowych, purpurowych i granatowych, a także odmiany karłowe. Najlepiej rośnie w pełnym słońcu, na glebie raczej suchej i niezbyt wilgotnej (na glebie żyznej i wilgotnej rośnie zbyt bujnie i kwitnie słabiej). Po przekwitnięciu roślinę delikatnie przycina się. Rozmnaża się przez sadzonki lub wysiew nasion wiosną. Nadaje się do stref 7-10.

Dawniej używany był jako trutka na szczury.

Z nasion wytłaczano dawniej olej.

W farmacji stosuje się ziele (Herba Echii), które to jest bogate w alkaloidy pirolizyzdynowe: echiinę, echimidynę, homo-echimidynę, acetyloechimidynę, konsolidynę, cynoglosynę, konsolicynę oraz echiuvulgarinę. Zawiera także garbniki, krzemionkę, fitosterole, saponiny, olejek eteryczny i śluzy. Działa na układ nerwowy kojąc i wyciszając nerwy. Ma właściwości przeciwkaszlowe, a także gojące rany i przeciwtrądzikowe. Wykorzystywany w leczeniu tzw. domowymi sposobami. Jednak należy uważać na jego przedawkowanie skutkujące uszkodzeniem wątroby oraz halucynacjami.

Był dawniej stosowany w leczeniu padaczki, a także w lecznictwie ludowym jako środek przeciwbólowy i środek przeciw ukąszeniom żmii.